"Kamer çehre, peri rû, tende câným,
Nigarým, enîsim, rûh-i revâným"

.....

"Mâh yüzüne aþýkaným, severim yoktur yalaným"

......

"Dün gece mehtaba dalýp seni andým, öyle bir an geldi ki mehtap seni sandým"

......

Bunlar sadece klasik türk müziðinden bir çýrpýda aklýma gelen güfteler. Aþk duygusunun en güzel ifadesi ay ve ay ýþýðý (mah-tâb) ile kendini göstermiþ edebiyatta.

Güneþ tüm hayatýn kaynaðý dedik ama o hayatýn anlamýný ifade eden gök cismi de ay olmuþ insan kültüründe. Iþýðýný güneþten bile (ç)alsa karanlýk gecelerin avuntusu, en yoðun duygularýn sembolü, sayýsýz hisleniþin cisimleþmiþ hali insan tasavvurunda...

Ýnsan üzerindeki tesiri astroloji dedikleri goygoy silsilesinin bilimsel bir kýlýf bulmaya çalýþarak iddia ettiði "çekim etkisi" deðil kolayýna, onun biraz daha çetrefilli hali olan med-cezir etkisi ile alakalý muhtemelen, nasýl yani diyecek olursanýz okyanuslarda baþlayan yaþamýn biyolojik saatinin programlanmasýnda ay periyodunun da etkisi olmuþ gel-gitten dolayý. Deniz canlýlarýnda bu hala önemli bir faktördür. Böyle bir ortak ata ve evrim kalýntýsý ile baðlýyýz aya, zannettiðimizden de derin, "ilkel" ve kuvvetli bir bað muhtemelen, insan üreme sistemi bile kadýnlarda ay ile senkron.

Ay, ýþýk için dünyadan bir saniyelik yolda, dünyanýn yüzde biri kütlesinde. Kökeni hakkýnda çok teori var ama en kabul göreni Mars büyüklüðünde bir cismin dünya ile çarpýþmasý ve þimdiki sistemi yaratmasý. Bu hipotezi destekleyen baþka argümanlar da var, dünyanýn ekseninin açýlý olmasý, ay dünya oksijen izotop oranýnýn ayný olmasý vs... Büyük ihtimalle "dünyadan bir parça" yani...

Güneþten çok daha fazla þey yazmak mümkün ay hakkýnda istenirse, biz amatör gözlemsel özelliklerine gelelim:

Herþeyden önce amatör astronom için ay bir baþ belasýdýr. Resimleri görebilmek için üye olmalýsýnýz. Üye Ol veya Giriþ Yap Doðal bir ýþýk kirliliðidir. Eðer gözlem objeniz doðrudan ayýn kendisi deðilse ya ay doðmadan iþinizi bitireceksiniz ya da iþe baþlamak için ayýn batmasýný bekleyeceksiniz. Dolunay varsa o geceyi unutun zaten, romantizm yapýn, baþka iþle meþgul olun.

(Baþka bir iþ derken esasýnda yapabileceðiniz süper bir þey var dolunayda, bunu hep kendime saklamýþtým ama paylaþacaðým: Ayýn deniz üzerindeki yansýmasýna dürbün ile bakabilirsiniz. Özellikle bu iþi deniz hizasýndan deðil de birazcýk yüksek bir yerden yaparsýnýz hiçbir bilgisayar animasyonu ile yaratýlamayacak kadar güzel, spontane, “o anda, size ait” ve doðal bir ýþýk oyununa þahit olursunuz. Siyah bir zemin üzerinde yanýp sönen parýltýlar, su olduðu belli olmaz, süper bir görüntü verir. Zevkinize göre dürbünü yatay hizada kaydýrarak parýltýnýn yoðunluðunu ayarlayabilirsiniz. Ben biraz daha kenar, karanlýðýn baþladýðý sýnýr kýsmýný tercih ediyorum, daha bir süprizli oluyor. Bir kez deneyin, ne demek istediðimi anlarsýnýz, müptelasý olursunuz. )

Ay gözlemine gelecek olursak elbette ki ayýn en belirgin özelliði evrelerinin olmasý. Bu evreler içinde hilalin özel bir yeri vardýr. 20'ye yakýn ülkenin bayraðýnda hilal vardýr. Hicri takvimde aylar hilalin görünmesi ile baþladýðý için hilal gözlemciliði çok ciddiye alýnmýþ tarih boyunca. Güneþ batarken çok ince bir hilali görebilmek her zaman zevkli bir arayýþtýr. Ýþin çok daha ciddi ve maalesef sýkýntýlý dinî boyutu hakkýnda çok deðerli Türk astronomlarýnýn görüþlerinin yer aldýðý bir blog yazýmý þu adreste bulabilirsiniz:
Baðlantýlarý görebilmek için üye olmalýsýnýz. Üye Ol veya Giriþ Yap

Hilal evresinde ayýn ilginç bir özelliði daha vardýr. Dikkatle aya baktýðýnýzda aydýnlýk olan hilal kýsmýnýn deðil de karanlýkta kalan kýsmýnýn da biraz seçilebildiðini fark edersiniz. Bu sadece hilal evresinde olabilen bir þeydir, yarým ayda tamamen karanlýktýr orasý. Bunun sebebi o esnada ayda karanlýkta kalan kýsým dünyayý "dolundünya" olarak görür ve çok aydýnlýk bir gece yaþar. Ýþte bizim dünyadan gördüðümüz hafif aydýnlanmýþ karanlýktaki kýsým güneþten bize, bizden aya, aydan tekrar bize yansýyan ýþýktýr. Üzerinde düþününce seyri daha bir zevkli olur. Parlaklýðý biraz abartýlmýþ bir fotoðraf ve aydan çekilmiþ dolun-dünya fotoðrafý  aþaðýda.

Baðlantýlarý görebilmek için üye olmalýsýnýz. Üye Ol veya Giriþ Yap

Baðlantýlarý görebilmek için üye olmalýsýnýz. Üye Ol veya Giriþ Yap

Ay ister hilal olsun ister dolunay hep ayný yüzü bize bakar, dolunayda hep ayný ablak, þaþkýn suratý görürsünüz. Bunun sebebi kendi ekseni etrafýnda dönüþ hýzý ile dünya etrafýnda dönüþ hýzýnýn zaman içerisinde birbirine eþitlenmiþ olmasýdýr. Uydularda çok görünen bir tabiat hadisesidir ve gelgit kuvvetleri bundan sorumludur, ana cisim uyduyu her turda esnetip býrakarak dönme enerjisini yer bitirir ve uydunun kendi ekseni etrafýnda dönüþü yavaþlayarak ana cisim etrafýndaki dönüþ periyoduna eþitlenir. Ayný etkiyi ay da dünya üzerine yapar ama henüz dünyayý o kadar yavaþlatamamýþtýr, çooook uzun zaman sonra dünya da dönüþünü yavaþlatýp el ele tutuþup birbirine bakarak dönen sevgililer gibi boþlukta döneceklerdir. Muhtemelen insan ýrký bu hadiseyi göremeyecektir. 

Dolunaya dürbünle baktýðýnýzda küçüklü büyüklü binlerce krater görürsünüz, delik deþiktir ay yüzeyi; bunlar göktaþý çarpmalarýdýr. Uzayýn atmosfer olmadan ne kadar tehlikeli bir yer olduðunu hissedersiniz. Aralarda nispeten gri ve düz olan yerler “deniz” olarak isimlendirilir, buralarda hasar daha azdýr. Dolunay doðarken dünya atmosferinin optik etkilerinden dolayý kýrmýzý görünür, daha sonra sarý, yükselince de beyaza döner. (Güneþ de ayný sebepten kýrmýzý doðar, batar, gökyüzü de ayný sebepten mavidir vs…)

Doðarken daha büyük görünmesi optik bir ilüzyondur, sekstant ile doðarken ve yükseldikten sonra açýsal çapý ölçülüp kolayca öyle olmadýðý görülebilir. Bir kenarý diðer kenarýna deðecek kadar sekstant dakika açýsýný yürütürsünüz, kolay ve zevkli bir uðraþtýr. Bu büyük görünme optik illüzyonunun sebepleri ise hala tartýþmalýdýr.

Hassas saatler henüz üretilmemiþken açýk deniz seyrüseferi, saati bilemediðinizden çok çetrefilli bir iþti. Ýþte insan zekasý buna çok yaratýcý bir çözüm buldu: ayý saat olarak kullanmak! “Lunar distance method” ismi verilen gök cisimlerinin aya olan açýsal uzaklýklarýna bakarak saati kestirmek metodu 1763’de yayýmlandý, 1850’lere kadar kullanýldý. Sonra zaten kronometreler geliþtirildi ve metodun ölçümü de zor olduðu için terk edildi. (Zamanýn en parlak matematikçilerinden -bana göre bütün zamanlarýn en önemlilerinden de biri olan- Euler kendi metodu ile bu ay tablolarýný nümerik olarak hazýrlamak gibi sevimsiz bir iþle uðraþmak zorunda kalmýþtýr para kazanmak için.) “Ýlk defa tek baþýna” kitabýnýn yazarý meþhur kaptan Joshua Slocum bu metodu kullandýðýndan bahseder kitabýnda, oysa onun zamanýnda bile arkaik olarak kalmýþtý bu yöntem.

---------------------

Þu içinde yaþadýðýmýz çaða “gerçeklik-sonrasý” (post-truth) zamanlar diyen de var. Yani gerçeðin nasýl olduðu, ne olduðu önemli deðil, görüntü, algý ön plana çýkýyor, vaktinizi ayýrýp ciddi bir þey yazýyorsunuz bir yere, trolün biri geliyor altýna flood yapýyor, görüntüyü kapýp gidiyor. Hakikatin bir önemi kalmýyor. Dünyanýn düz olduðuna inanan az da olsa bir kitle var mesela, kadýna soruyorlar niye buna inanýyorsun diye, bu konuda 14 saat video seyrettim de ondan diyor. Tam olarak anlatmak istediðimi anlatan bir örnek bu, çok güzel ve samimi bir cevap esasýnda, çaða uygun, emek sarfetmiþ sonuçta, inanacak tabii…

Bu son paragrafý niye yazdým, efendim aya esasýnda inilmemiþ hede-hödö diyenler var ya, þu maymun türevinin tarihi boyunca baþardýðý en önemli þeyi, gurur duyulabilecek en büyük baþarýsýný karalamaktadýrlar da ondan. Nasýl o kadar eminsin derseniz: obje vardýr efendim, dünyadan görülebilecek insan yapýmý reflektörler yerleþtirilmiþtir Apollo 11, 14 ve 15 görevlerinde ay yüzeyine ve bunlar vasýtasý ile aya olan mesafemiz dünyadan gönderilen lazerlerle elan dahi +/- 1 santimetre hassasiyette ölçülmektedir. Þüpheye mahal veren bir þey yoktur. Ay yüzeyinde yürümüþ ikinci insan olan Buzz Aldrin 2002 yýlýnda aya iniþin düzmece olduðunu iddia eden adamýn biri tarafýndan sokakta 4 dakika boyunca taciz edildikten ve defalarca uyardýktan sonra en sonunda “yalancý, korkak” kelimelerini de iþitince 80 küsür yaþýna raðmen adamý bir yumrukta yere sermiþtir. Youtube’da videosu kolayca bulunabilir, eline saðlýk Buzz diyor ve bir modern zaman klasiði iler bitiriyoruz efendim:

Apollo 15 astronotu Dave Scott, atmosferin olmadýðý ay ortamýnda çekiç ile kartal tüyünü ayný anda býrakarak ayný anda yere düþüþlerini gösteriyor: